KA BOGO TUSAHA AXKAAMTA XAJKA IYO CIMRADA OO AF SOOMAALI AH
HORDHAC
Risaaladaan waxaan ugu tala galay inaan uga hadlo axkaamta xajka iyo cimrada sida arkaanta waa jibaadka, sunooyinka iyo wixii ka xaaraam ah xaajiga inta uu xarman yahay risaaladaan waxaan ugu talagalay xujeeyda soomaalida ah inay kafaa’iideestaan sanad walba maadaama aan soomaali ku qoray. Risaaladaan waxaan u qoray alla dartii iyo inaa ku moodo maalin aysan dadka anfaceynin maal iyo wiilal.
Risaaladaan waxaaqoray:Sh. Ibraahiim Maxamuud Jiisoow
Teleefoon: 061559121 Email:Sh.jiisoow@hotmail.com
Xajka luqo ahaan waxaa layiraa qasad sharci ahaana waxaa layiraa hn beeytka alla cibaado loola qasdo
XAJKU wuxuukamidyahay tiirarka islaamka oo shanta ah waa rugniga shanaad XAJKA waxaa lawaajibiyay sandki lixaad eehijriyada XAJKA IYO CIMRADA qofka muslimka ah cimrigiisa hal mar ayey kuwaajibaan hadii shuruudi laga helo waxaana udaliil ah xadiiska rasuulka c.s.w uukuyiri MAYA hadii aan dhihi lahaa haa wuu idinku waajibi lahaa mana awoodeen markii ay soo degtay aayada 97 aad ee suuratul aaalucimraan ayey asxaabtu waxay dhaheen sanadkasta miyaa markaas ayuu rasuulk yiri maya sida aan soo sheegnay markaas ayaa waxaa soodegtay aayada101 aad ee suuratu alma,ida taas oo alla uga reebay asxaabta su,aasha badan RASUULKA c.s.w.marki XAJKA lafaral yeelay kadib halmar ayuu xajiyay wuxuuna xajiyay sanadkii 10aad ee hijriyada waxayna aheyd xajatu wadaac laakiin inta’aan lafaral yeelin xajka oo ahayd hijriyada kahor laba mar ayuu xajiyay wuxuuna cimreestay afar mar. Xajka waxa uu leeyahay axkaamul khamsa oo mar wuxuu noqdaa farlu-ceyn sida xajka kowaad ee qofka lagu leeyahay.
Haduushuruudabuuxiyo,marnawuxuunoqdaafarlukifaayo
,sidainay, sanad walba muslimiinta qaarka mid ah xajiyaan, siay kacbada cibaado ugu nooleeyaan.
Marna wuxuu noqdaa suno sida xajka caruurta iyo adoomada,Laakiin haddiicarrurtu, qaangaaraa naddoomaduna ay xuroobaan waxaa laga rabayaa Xajkii lagu lahaa. Marna wuxuu noqdaaxaaraamsidamarka la hubsado in dhibaato ka imaanayso safarka xajka marna wuxuu noqdaa karaaho sida marka laga shakiyoindhibaato ka imaanayso safarka xajka.
FADIILADA XAJKA
Rasuulku wuxuu yiri C.S.W qofka xajiyo oo aan xajkiisa wax fuxshi ah ku sameynin wuxuu xajkiisa azoo noqdaa asagoo lamid ah sidii maalintii hooyadiis dhashay
FADLIGA CUMRADA.
Rasuulku wuxuu yiri C.S.W cumrada qofkii cumreysto ilaa cumradeeda kale laga gaaraayo waxay u tahay kafaaro gud(danbitirtiris)
FADLIGAMAALINTACARAFO
Rasuulka wuxuu yiri C.S.W majiro yoom kabadan in alle ka xoreeyo adoonka naarta maalinta Carafo .
SHURUUDAHA XAJKU WAA TODDOBO
Islaanimo, Qaangaar, Caqli, Xornimo, Sahay, Gaadiid iyo Wadadu inay aamin tahay socodkuna suura galaayo oo loola jeedo in marka hantidu ku soo gashay laga gaari karo u diyaar garowga xajka sida inaad goosato Baasaboor oo aad fiisana hesho. XAJKA waxaa kaloo loo shardiyaa awood. Awoodaas oo azoo a qaadayo labo. Awood dhaqaale iyo Awood xoog ah. Qofka awooda dhaqaale leh laakiin aan awooda xoog lahayn waxaa ku waajiba inuu kireesto qof usoo xajiyo asagoo gurigiisa jooga waxaana u dalii ah xadiiska Buqaari warinaayo oo ahaa in haweenay utimid Rasuulka (s.c.w) ayna ku tiri Rasuulka faralka alla adoomadiisa ku faral yeelay wuxuu haleelay Aabahay oo duq ah daabadna kuma sugnaankaro ee maka xajiyaa Rasuulkuna wuxuu yiri nacam. Sidaa azoo caruurta waalidkood haduusan awal xajin wey u xajin karaan farqina kalama laha wiil iyo gabar, laakiin waxaa shardi ah in qofk qof kale ka xajinaayo in uu marka hore naftiisa azoo xajiyo. Qofka awooda dhaqaale iyo awooda xooga isku leh asiga ayay waajib ku tahay inuu soo xajiyo Haweenka waxaa loo shardiyaa inuu la socdo qof muxrim ah ama ninkeeda sida ku cad xadiiska Rasuulka waxaa kaloo loo baahanyahay in qofka xajinaayo uu ka xajiyo maal xalaal ah waxaa kale oo loo baahanyahay in qofka xajka aadayo uu dardaaram qoro uu kaga hadlaayo waxa lagu leeyahay waana deynka aan hadda laga rabin , laakiin haddi deynku (xaalo yahay) hadda laga rabo waa in uu iska bixiyo deeynka
zwaajibtay in laga xajiyo.hantidaas Waxaa ku waajib ah qofkaas inuu uga xajiyo hantidaas waalidka ileen deenka allaha ayaa ku xaqnimo badan in lagudee, sida ku cad xadiiskarasuulka,c,s,w
ARKAANTAXAJKU WAA lix NIYO,ISTAAGACARAFO,DHAWAAFURUGNIGA(IFAADAHA),SACYIGA XIIRASHADA AMA GAABSASHO
RUGNIGA KOOWAAD WAA XARMASHADA
(Xarmasho macal niyo ah) Xajka waxaa la xarmada bilaha Xajka oo ah SHAWAAL (Soonfur), DUL-QACDA iyo tobanka maalmood ee Bisha CARAFO, laakiin qofki xarmado bilahaan waqti aan aheeyn ixraaamkiisu wuxuu noqonayaa cimro maxaa yeelay cimrada sanadkoo dhan waa la cimreysan karaa waxaan a suno ah inuu marka horo qubaysto xirtana dharka cad-cad , laakiin haweenka looma suneeyo in ay xirtaan dhar cadcad balse waxay qaadanayaan dhar astur ah, kadibna laba ragco oo suno ah uu dukado kadina xirto xajka haduu soomaaliya ka tago wuxuu ka soo xarmanayaa YALAMLAM laakiin hadii uu madiino ka imaanayo sida marka uu xajka ka hormariyo siyaarada Rasuulka qabriga (c.s.w.) wuxuu ka xarmanayaa DUL-XULEYFA xajka waxaa loo xajiyaa saddax nooc. Ifraad, Tamatuc, Qiraan sadaxdaan midka aad ka xajinayso ayaad ku dhawaaqee ilayn Rasuulku wuu ku dhawaaqayee hadii aad xajinayso Ifraad waxaa leedahay naweeytul xaja ,wa axramtu hadii aad xajinayso Tamatuc waxaa leedahay naweeytul xaja wal cumrata,wa axramtu bihimaa hadii aad xajinayso Qiraan waxaa leedahay sidii oo kale haddi uu qofka xajinaayo wuxuu leeyahay (naweeytul xaja canfulaanin) waxaa niyeestay inaan hebel kaxajiyo
TAMATUC,waxaalayiraahdaa in la hormariyo cimrada inta aan lagaarin maalinta sideedaad oo aad xajka gali lahayd kadina markaad dhameysato cimrada oo dharka ixraamka iska dhigto ood raaxeesato markaas kadib aad xaj xarmato waxaana heshay markaas xaj iyo cimro waxaana lagaa rabaa dhiig ama soon
Xusuus: Xaajiga ah Mutamatic haddii uu u noqdo miiqaadka kadibna uu xaj kasoo xirto wuu ka dhacayaa dhiigi laga rabay. Sidoo kale, xaajiga mutamatica ah haddii uu yahay dadka degan Masjidul xaraamka dhiig lagama rabo sida ku cad aayaxdda 196-aad ee Suuratul baqara. WAxaala iskukhilaafay,yaaugufadlibadansadaxnanoocee xajka looxirto shaaficiyada iyo maalikiyadu waxay dheheen waxaa ugu fadli badanIFRAADKA imaamu axmad wuxuu qabaa waxaa ugu fadli badan tamatuca abuuxaniifana wuxuu qabaa waxaa ugu fadli badan QIRAANKA , IFRAADKU waa kaliyeen xajka lakali yeelo kadibna marka uu xajka dhameysto uu soo cimreysto
QIRAANKU waa in la xiriirsho xajka iyo cimrada waana inuu halmar labadaba isku xiriirsho uuna halmar layimaado acmaashooda qofkii Qiraan xajinayo waxaa lagarabaa dhiig ama soon oo ah sida aan aan ku soo sheegnay tamatuca laakii dadka degan xaramka dhiig iyo soon lagama rabo sida ku cada aayada 196 ee suuratul baqara kadib markuu xajka xirto waxa uu dhahayaa labayka laahuma labayk labayka laashariika laka labayk inal xamda wanicmata laka wal mulku laa shariika laka waana suno, kadibna wuxuu aadayaa maalinka sideedaad oo loo yaqaano yowmu-tarwiya oo ah maalinta biyo dhaamiska waxaana loogu bixiyay xujeyda oo biyaha xajka ayku isticmaalayaan dhaansan jiray waxena joogayaan maalintaas Muno waxeyna ku tukunayaan Duhur, Casir, Maqrib iyo Cisho. Iyada oo lagaabineyn lkn maalinta carafo salaadaha wey gaabinayaan weyna jamcinayaan. Subaxda sagaalaadna waxey aadayaan Carafo.
RUGNIGA LABAAD WAA WUQUUFUL CARAFA
`Carafa kuligeed waa mowqif oo meeshaad doonta ayaa ka istaagi kartaa waana maalinta sagaalaad ee bisha carafe waqtiga carafo waa laga bilaabo geeska suulka qoraxda maalinta carafo illaa salaada subax kadhalato habeenka tobanaad qofkii Carafo tagi waayo maalinka 9-aad xaj uma jiro, imaamka ama naa’ibkiisu wuxuu akhrinayaa labo khudbo maalinta Carafaat dabadeed wuxuu tujinayaa dadka duhur iyo casir oo Jamacna ah Qasirna ah oo labo labo rakco laga tukanayo. Xaajigu wxuu ku duceysanayaa Carafo dhexdeeda wuxuuna badaniyaa towxiidka, waxaana u daliil ah xadiiskii rasuulka (S.C.W.S) uu yiri: “duco waxaa ugu kheyrbadan ducada maalinta Carafa” waxaa kaloo uu yiri rasuulku (S.C.W.S): Waxa aan iri waxaa ugu kheyr badan aniga iyo nabiyaashii iga horeysaba (Laa Ilaaha Illalaahu Waxdahu laa shariika lahu lahul mulku walahul xamdu wahuwa calaa kuli shey’in qadiir), waxaa kaloo xaajiga loo suneeyaa inuu saliga nabiga badiyomaalintaas. Laakiin fuulida buurta AL-RAXMA fadiila gooni ah malahan, sida Imaamu Nawaawi uu ku sheegay kitaabkiisa Majmuuca ah.halkaasayaana ilimada lagu daadshaa danbiyadna looga tooba keenaa هناك تُسْكبُ العَبَرَاتُ وتُقالُ لعَثَرَاتُ
Xaajiga carafa wuxuu ka tagayaa markii ay qoraxdu dhacdo, wuxuuna aadayaa Muzdalafa. Maqribkana wuu akhirayaa (dib ayuu u dhigayaa) si uu ugu dukado maqribka iyo cishahaba iyagoo jamac ah Muzdalafa markuu tago. Habeenkaas tobnaad ayuu dukanahayaa maqribkii iyo ceshahaba ayagoo jamac ah maqribka wuxuu duganayaa seddex rakco ileen magrib iyo subax lamagaabshee ceshahana wuxuu dukanayaa labo rakco hal aadaan iyo labo aqin ayuuna ku dukanayaa dhexdoodana lama suneeyo saalad suno ah wuxuuna baryayaa (seexanayaa) Muzdalafa. Waxaa sunno ah in Haweenka iyo dadka tabarta daran ay sii baxaaan habeenka kala barkiisa markii la gaaro, ayna aadaan Muna. Waxayna sii marayaan Mashcarul-xaraamka, sida ku cad ayaada 200aad ee suuratul BAQARA Waana buur ku taala meesha ugu danbeysa Muzdalafa oo la yiraahdoQUZAX,waynadulistaagayaan,waynaducaysanayaanillaawaagukaiftiimo,iyagooqaabilsanQiblada,arintaasnawaasunno.Intaakadib,XujeyduwaxayaadayaanMuno,markii qoraxdu soo baxdo kadib, qof kastana wuxuu tuuranayaa Buurta ugu soo horeyso oo la yiraahdo Jamratul caqaba (Jamratul kubraa), waana midda soo xigto Masjidul-kheyf. Maalintaas tobonaad, halkaas buur uunbaa la tuurtaa, halkaas ayay ku goynayaan Talbiyada, wuxuuna ku tuurayaa buurta todobo dhagax, wuxuuna leeyahay markuu dhagaxa tuurayo ALLAAHU AKBAR. Intaa kadib,
haddii uu yahay MUTAMATTIC ama QIRAAN, wuxuu qalayaa xoolihii kuwaajibay hadii uusan awoodina waxaa laga rabaa toban maalmood oo soon ah, soonku wuxuu ka soo bilaabahayaa maalinta lixaad ee carafo si uuu sagaalaadka ugu afurnaado ileen xaajiga soon looma suneeyo maalinta sagaalaade, todobada maalmoodna ee soo hartana wuxuu soo mayaa markuu kusoo noqdo wadankiisa sida ku cad aayada 196aad suuratul BAQARA intaa kadib wuu xiiranayaa ama wuu gaabsanayaa. Waxaana ragga u fadli badan Xiirashada, intaa kadib, xaajiga wuxuu la imaanayaa dhawaaful-ifaada ama dhawaafu-rukni, dabadeed sacyi ayuu la imaanayaa haddii uusan awal sacyi la imaanin markii uu la imaanayay dhawaaful-quduumka. Intaa kadib, wuxuu usoo noqonayaa hadana Mina.si uu ayaamu yashriiqa ,utuuro buuraha,Waxaa sunno ah in Tuurashada, Gowraca, Xiirashada iyo dhawaaful-ifaadaha sida aan usoo sheegnay loo kala hormarsho, laakiin waajib ma ahan sida ku cad Xadiiska Rasuulka (C.S.W) oo la weydiiyay maalintaas waxyaabaha lakala hormarshey uuna ku jawaabay: “Sameey, danbina korkaaga ma,ahaan
Xusuus:
Xiirashada, dhawaaful-ifaadaha iyo Sacyiga haddii ay kaa tagaan waqti kasta waa lala imaan karaa inta aad nooshahay , Haddii uu xaajiga sameeyo sedaxdaan kala ah: gamasho, xiirasha iyio dhawaaful-ifaada wuxuu helayaa taxallulul-awal oo waxaa u xalaal noqonaya wax waliba oo xaaraam ugu ahaa Ixraamka dartiis, aan ka aheyn Haweentiisa oo u tago, iyadoo cibaado kalena u sii dhiman tahay sida qofka dukanayaba looga dalbo salaamu naqsi labaad isagoo salaadiina uga baxay salaama naqsigii hore, inkastoo meeshaan oo ah xajka waxa laga rabo ay yihiin waajib, salaadana waxa laga rabo ay ahaayeen salaama naqsi labaad oo sunna ah. Haddii uu sameeyo xaajigu kii sedaxaad oo u dhinnaa wuxuu helayaa taxallul-taani oo waxaa u xalaal wax kasto oo ugu xaaraam ahaa ixraamka dartiis. Haddii uu kasoo noqdo xaajigu dhawaaful-ifaadaha wuxuu baryayaa Mina labo habeen ama seddax habeen sida ku cad Aayada 203 ee Suuratul Baqara. Baryidaan la baryayo Muno waa Waajib, qofkii ka tagana wuxuu dhiibayaa dhiig. Maalmaha 11-aad, 12-aad iyo 13-aad, waxay tuurayaan seddaxda buuroodba, waxayna ka bilaabayaan Kubraa, waxayna ku xijinyaan Wusdhaa, waxayna ku xijinayaan Jamratul-caqaba.Laakiin haddii uu doono Xaajiga inuu baxo Maalinka 12-aad wayubanaantahay sida ku cad aayada, laakiin waa inuu baxo intii aan qorraxdu dhicin, laakiin haddii qoraxdu ugu dhex dhacdo muno, waxaa ku waajibaayo inuu baryo habeenkaas, tuurana maalinta xigta buurihii sedaxda aha.
Waxaa loo suneeyaa Imaamka inuu khudbo u akhriyo xujeyda Muna dhexdeeda maalinta 10-aad, salaada duhur bacdigeed, khudbadaas oo uu ku baraayo axkaamta dhawaafka iyo tuurashada iyo xoola qalidda iyo baryidda muno, dabadeed, khudbo labaad ayuu akhrinayaa maalinta labaad ee ayaamu tashriiqa, wuxuu ku akhrinayaa Muno salaadda duhur bacdigeed, taasoo uu ku baraayo iney banaantahay inay baxaan maalinta 12-aad iyodhawaaful-wadaaca.
RUGNIGA SADAXAAD WAA SACYIGA
SHURUUDAHA SACYIGA:
1) Waa in uu ka bilaabo Safo kuna dhameeyo Marwo, waxaana u daliil ah in uu ka bilaabayo Safo, xadiiska rasuuku (S.C.W.S) uu ku yiri ka bilaaba mida uu ALLE kabilaabayooloolajeedosafa,sidakucadaayadakujirtasuuratulBaqara oo uu Lanbarkeedu yahay (158)
2) Waa inuu ordo xaajigu todobo mar inta u dhaxeyso safa iyo marwo markuu safo katago uuna tago marwo hal mar ayuu xisaabsanayaa markuu ka soo noqdo marwo uuna yimaado safo iyadana markale ayuu ka xisaabsanayaa laakiin dawaafka waxaa la xisaabiyaa markasto oo aad timaado calaamada madow taasoo dhulka ku calaameesan oo ku aadan xajarul-aswadka oo xaga tirada waxaa sahlan sacyiga
3) Xusuus,qofkiidawaafulquduumkakadib,sameysaysacyi looma,sunooyo sacyi kaleinuu dawaaful ifaadaha kadib sameyso sida dadka qaarkood sameeyaan
SUNOOYINKA SACYIGA
Waa in uu fuulo Safo iyo Marwo qadar istaagiisa la eg, hadii uu fuulo buurta wuu duceysanayaa, ducada kuqoran risaaladan meesha udanbeeyso waxaa kaloo ka mid ah sunooyinka Sacyiga inuu socdo marka hore iyo marka dambelaakiindhexda,uuordo,weynacalaameysanyihiin meesha uu ka bilaabayo orodka iyo meesha uu ku joojinayo, laakiin Haweenku marnaba ma ordayaan.
RUGNIGA AFARAAD WAA DAWAAFKA
Rugniga afraad waa dhawaaful ifaadaha ama dhawaaful rugni, waxuuna kamid yahay arkaanta sida ku cad ayaada 29 aad ee suuratul xaj dawaafka waxaa loo shardiyaa Dahaaro iyo cowrada in la asturo iyo in uu ku dhawaafo masjidul xaraamka dhexdiisa iyo in uu dhameystiro todobada dhawaaf iyo in uu ka bilaabo dhawaafkiisa XAJARUL ASWADKA xajarul aswadka waxaa laga keenay janada wuxuuna ka cadaa awal caanaha waxaa madoobeeyay dunuubta bani’aadamka sida ku cad xadiiska rasuulka S.C.W. uu warinayo bukhaari. hadii uu ka bilaabo meel aan aheyn Xajarul Aswadka loo xisaabi mayo, laakiin hadii uu ku yimaado Xajarul Aswadka ayuu tiro bilaabanayaa, waana in uu Beytka ama Kacbdu eey ka xigto dhinaciisa bidix waa inuu markuu dhawaafayo ka baxsanyahaybeeytka,waainuukabaxsanyahay,shaadirwaanka oo ah dhismaha catabada oh (sookalka ah)waa dhismo gaaban oo ueg catabada guryaha laga talaabsado beeytka ayuuna ku wareegsan yahay illaa xijru ismaaciil ma aheef maxaa yeelay beeytka ayuu ka mid yahay oo qureeesh markeey dhiseeysay beeytka ayaa qarashki ku gaabtay markaas ayeey katageen (Beydka iyo kacbadu waa isku mid), beydkuna waa beydkii ugu horeeyay ee lasoo dejiyay dhulka, sida ku cad aayada 96-aad ee suurada Aala Cimraan. Waxaana ku xigay beytul Maqdas. haweenku hadii aysan daahir aheyn dawaafka dib ayey u dhiganayaan oo waxey la imaanayaan hoowlaha kale ooaan dhahaarada loo shardin , Markey daahir noqto ayeey la imaanee dhawaafki Sida ku cad xadiiska Bukhaari oo ay Caa’isho laga warshay oo rasuulka kuyiri markii ay Caa’isho ay xeyshay ayadoo lajoogo waqtiga dawaafka kani waa arin alle u qoray kabdhaha bani’aadamka ee sameey wixii xaajigu sameynayo aan ka ahayn dawaafka intii aa daahir ka noqoneysid.
Xusuus Xaajigu marka uu dhameeyo dawaafka garabkiisa midigta ah ha daboolo,eema,aha inuu markasto garabkiisu iska banaanyahay sida dad badan ay yeelaan Dhawaafyadu waa sadax dhawaaful rugni oo ah rugni lana sameeyo tobonaadka iyo wixii ka danbeeyo. dhawaaful quduum oo ah suno oo la sameeyo marka aad kacbada soo galeysid maalinta sideedaad iyo dhawaaful wadaac oo ah waajib una danbeeyo acmaasha xajka laqabanaayo.
RUGNIGASHANAADWAAXIIRASHSDAAMAGAABSASHADA
Raga waxaa u fadlibadan xiirashada sida ku cad aayada 27-aad ee suuratulFatxiiyoxadiiskarasuukauuuduceeyay kuwa xiiranayo 3 mar, markii afaraadna uu u duceeyay kuwa gaabsanyaan. Haweenkusemarkastowaygaabsanayaan.laakiinwaajibku waxoow kaga dhacayaa ugu yaraan sadex tin
Xusuus: gamashada, gowraca iyo xiirashada in sidaan lisigu xijiyo ayaa fiican laakiin waa jib ma ahan waxaana lagu soo gaabiyaa RADAXA oo ah Ramyi, Dabxi iyo Xalqi
Xusuus.
RUGNIGA LIXAAD WAA TARTIIBtA
Tartiib waxaa layiraa in shayga loo sameeyo siduu ukala horreeyo ,hadaba xaajigu waa inuuixraam macal niyo ah uhorreeysiiyoarkaanta ,wuquufkana ka horreeysiiyo dhawaaul ifaadaha iyo xiirashada ama gaabsashada laakiinxiirashada iyo dhawaafku tartiib malaha oomidkiaad rabto ayaad hormarinee
SUNOOYINKA DHAWAAFKA
Waa inuu dawaafo asagoo kabo la’aan ah, waa in uu salamsado (taabto) Xajarul Aswadka dhawaafka ugu horeeya uuna dhunkoodo uuna wajigiisa dul saaro Xajarul Aswadka. Hadii ay u suuroobeyso., hadii uusan awoodina waxa uu ku ishaarayaa gacantiisa ama ul, laakiin ma dhunkoodu xaajigu Rugniyeynka Shaamiyeenka ah mana salamsado (mana taabto), laakiin wuxuu salamsadaa (taabtaa) rugniga Yamaaniga laakiin ma dhunkoodo.
Waxaa kaloo suno ah inuu rucleeyo (ordo) saddex mar ee ugu horreeyo dhawaafka laakiin laba rukni inta udhaxeeyso ma ordayo afarta mar ee soo hertana wuu soconayaa xaajigu lama amrin xujeeyda ineey todobada mar ordain naxariis loo naxariisanaayo darteed orodkaas waxuu qaas ku yahay dawaaf uu la cirbinayo sacyi ee ma aha in xaajigu markasta orodkaas sameeyo sida dadku u badanyihiin, waxaa kaloo suno ah in xaajigu Jino tuuro; jina tuurku wuxuu khaas ku yahay dawaafka uu orodka ku dhex sameynaayo ee ma aha in xaajigu dhawaaf kasto jina tuuro sida dadku u badanyihiin, jina tuurku waxaa waaye inuu xaajigu maradiisa kala barkeed uu yeelo garabkiisa midigta ah hoostiisa, labada dhinac oo kalana uu yeelo garabkiisa bidixda ah, haweenku marnaba ma gulfiyaan mana Jina tuuraan.
Dhawaafka sunooyinkiisa waxaa ka mid ah inuu xiriirsho todobada mar, waxaa kaloo ka mid ah sunooyinka dhawaafka inuu dhawaafka ka bacdi uu labo rakco ku tukado Maqaamu Ibraahiimka, rakcada hore wuxuu ku aqrinayaa “Suuratul Kaafiruun” rakcada labaadna wxuu ku aqrinayaa “Suuratul Ikhlaas”. Kadib wuxuu cabayaa biyaha Zamzamka wuuna ka feera buuxsanayaa oo wuu ka dhergayaa wuuna duceysanayaa oo wuxuu ku duceysanayaa wuxuu jecelyahay aduun iyo aakhiraba.
ARKAANTA CIMRADU WAA AFAR
Haddi niyadalagu darana waa shan waana arkaanti xajka aan ka eheeyn wuquufka carafo
1. Xarmasho, soomaalidu waxay ka soo xarmanee YALAMLAM
2. dhawaaf
3. xiirasho ama gaabsasho
4. sacyi
WAA JIBAADKA XAJKU WAA SADDAX haddii lagudaro xiirashda ama gaabsashadana waa afar laakiin annagu arkaanta ayaankusoodarnay waana sida raajixa ah
1,Waajibka koobaad waa: in lagasoo xarmado miiqaatka. Miiqaatka soomaalidanu waa yalamlam. Miiqaatku wuxuu u kala baxaa labo. Miiqaat zamaani ah iyo miiqaat makaani ah miiqaatka zamaaniga ah ee xajka waa bilaha sonfur, sidataal iyo tobanka hore ee bisha carafo sida kucad ayaada 197aad ee suuratul BAQARA laakiin cimrada sanadka oo dhan waa la cimraysankaraa. Miiqaatka makaanig ah waa shan qofka degan Mako waxa uu kaxarmanayaa Mako lafteeda laakiin Qofkii aan Mako deganeen hadii uu kayimaado Madiino wuxuu xarmanayaa DUL-XULEEFA oo hadda loo yaqaano RAABUQ qofkii ka yamiyaada Masar ama Magrib (marooko) iyo Shaam waxay kaxarmanee JUXFA Qofka kayimaada Yaman iyo Soomaaliya wuxuu ka xarmanayaa YALAMLAM Qofka ka yimaada Najdil-xijaaz iyo Najdul-yaman wuxuu ka xarmanaa QARNAN qofka kaymaada Bari wuxuu ka xarmanaa DAATU-CIRQIN.
1. 2,Waajibkalabaad waagamashadabuuraha
tuurashada buuraha maalinta tobonaad waxay ka soo tagayaan MUSDALIFA markeey salaada subax dukadaan laakiin dadkd tabarta yar waxaa loofasaxay iney soobaxan lix saac habeenimo soona aadaan MUNA si,ey utuurtaan buurta xujeeydu waxay gamayaan buurta ugu sokeyso marka aad ka ay ka yimaadaan muzdalafa waxaana la yiraahdaa KUBRAA ama jamratulcaqaba ayada kaligeed ayey maalinkaas gamayaanwaqtigeeduna wuxuu gelayaa habeenka tobanaad kala barkiisa laakiin maalmaha kale ee ayaamu tashriiqa waqtigeedu wuxuu galayaa waqtiga duhurka MArkaas ayeeyna TALBIYD gooynayaan
gamida waqtigeedu wuxuu ku egyahay maalinka ugu danbeeyoayaamutashriiqaqorraxdiisudhacdo, qofkigamitaankukatago,wuusooqaleeynayaa,haddiiuusooqalleynwaayanawaxaakuwaajibaayofidyo,ooah inuu dhiig baxsho
xusuus dawaafka iyo sacyiga dhexdiisa xaajigux kuma talbiyeesto ee adkaar kale ayuu,la imaanayaa oo kuqoran risaaladaan aakhirkeeda todobo dhagax ayena gamayaan xujaaydu maal-maha kalane sadaxda buurba way gamaayaan ookalaKUBRAAama(JAMRATUL-CAQABA) WUSDHAA, JAMRATUL,AKHIIRA laakiin maalinta koowaad waxaa gamida bilaabi kartaa laga bilaabo habeenka tobonaad kala barkiisa lakiinmaalmahakaletuuristawaxaybilaabanee waqtiga duhurka waxaadna leedahay markaad gameyso buuraha Allahu Akbar, Waxaa suno ah in uu duceysto marku tuurto buurta 1-aad iyo tan 2-aad ba asagoo qiblada qaabilsan gacmihiisana kor u qaadayo laakiin buurta u danbeyso ee jamratul caqaba ma istaagayo mana duceysanahayo sida kucad xadiiska rasuulka S.C.W Haddii aykaatagtohalmaalingamashadeed,waxaad,laimaanaysaa,ayaamu-tashriiqa dhexdiisa, laakiin haddaad la imaanwayso ayaamu-tashriiq dhexdiisa kadib makaa ansaxayso, waxaana kugu waajibayo dhiig,
xusuus Qoki rabo inuu buuraha,utuuro qof aan tuuran Karin waxaa shardi ah inuu marka hore naftiisa katuuro
WaajibkasaddaxaadwaaDhawaaful wadaac.
Dhawaaful wadaacu waa waajib waana in xaajiga dhawaafo kacbada markuu dhameesto howlaha xajka laakiin lagama rabo sacyi. Qofki ka tagto Dawaaful wadaaca waxaa laga rabaa dhiig. Laakiin hadii uu kasoo noqdo meel la eg masaafatul qasri ama ka yar wuu ka dhacayaa dhiiggu. Laakiin haweenayda xaa’ida ah waxaa u bannaan inay iska baxdo wadaac la’aan, sida ku cad xadiiska rasuulka (C.W.S) ay warineyso Caa’isho in Safiyo oo kamid ah haweenka rasuulka C.S.W ay xeeshay markii la baxayay dabadeedna rasuulka uu kuyiri maalintii tobanaad dawaafki ahaa dawaafu rugniga masameysay dabadeedna layiri waad sameysay kadibna uuu yiri iska bax.
xusuus
Haddi uu xaajigu bixi waayo dhawaaful wadaaca bacdigiis uuna udaaho arimo oonkusaabsaneen anbabaxa safarkiisa wuu soo celinayaa dhawaaful wadaaca haddii uusoocelinwaayana dhiig ayaa laga rabaa laakiin haweenka dhiiga qabo waqtigaas ayga,waa laga fasaxay dawaafulwadaaca sidaku cad xadiiski hadda aan soosheegnay
xusuus:
FARQIGA U DHAXEEYO RUGNIGA, WAAJIBKA IYO SUNO
Rugni hadii aad ka tagto xajka ama cimradu ma’arnsaxayaan ilaa aad kala timaadid rugnigaas laakiin waajib hadii aad ka tagto waxaa kugu waa jib ah dhiig ama soon, SUNO hadii aad ka tagto waxba kuguma waajibin.
SUNOOYINKA XAJKA WAA LIX
1) Ifraad oo ah in lakali yeelo xajka. 2) Talbiyo oo ah labayka lahuma labayka. 3) dhawaaful Quduum. 4) in la hoydo Muzdalafa. Xusuus Dhagaxda wax lagu tuurayo in muztalafa laga Gurubsado waajib ma,ah n ee meel kasta ayaa laga gurubsan karaa 5) ) In lahoydo Muno. 6) In laba ragco lagudukado Maqaamu-ibraahiimka.
WAXYAALAHA IXRAAMKA DARTIISA XAARAAMKU AH WAA TOBAN
1. in-ninku xirto dhar ay tolmo gashay. Laakiin haweenku way xiran karaan
2. in-ninku madaxa uu daboolo iyo in haweenku wajiga ay daboolaan
3. in-tinta lashaleeyo
4. in-tinta laxiiro aydoon waqtigeedi lagaarin
5. in-cijiyaha lajaro aydoon waqtigeeda lagaarin
6. barafuun ama shey carafaya aydoon waqtigeeda lagaarin
7. in-ugaar ladilo
8. in-naag lanikaaxsho
9. in-haweentiisa uu utago
10 inuu taa-taabto haweentiisa si shahwo ah
xusuu Intaa wax kamid ah haduu sameeyo xaajigu waxaa ku waa jibaayo fidyo oo ah inuu dhiig baxsho haduusan awoodinna uu soomo laakiin haweenta oo loo tago asagoon helin taxalulu saani xajka ayaaa ku burayo waxaana ku waajib noqeyso inuu sii wado xajki asigoo buray iyo sanadka xigo inuu soo xajiyo.
cimraduna waxay kuburee haddii uu,u tago xaaskiisa asgaoo aan dhameyn acmaashii cimrada
Xusuus qofkii waagu,uguberyo maalinka tobanaad asigoon tagin carafo xaj uma jiyo waxaana kuwaajibayo inoow acmaasha cumrada la yimaado sanadka danbana uu soo qalleeyo xajki katagay waxaana kale oo kuwaajibaayo neef ari ah inuu goowraco
لحديث الحج عرفة
xusuus haddii qof xaj ama cimro xarman laga manciyo (loodiido)ineey siiwadato acmaasheeda waxaa ubanaan iney iska taxalushokadibnawaxaa ubanaan waxyaalihii ixraamka dartii uga xaaraan ahaaykadibna wuxuu goowracayaa neef ari ah wuxuuna kugoowracayaa meeshi lagu shiray (lagu celshay)wuxuuna siinayaa masaakiinta xaramka joogto haddii uusan heli karina wuu soomayaa sida kucad aayada 196 aad ee suuratul baqara
xusuus baadida xaramka laga helo qofna u banaano ineey milkiso bal waa inaad geeyso meelaha loogutalagalay oo dowladu udiyaarisay in laga baafiyo xusuus sidoo kale mabanaano in ladilo ugaarta xaramka joogto ha ahaayo qooleey ama ugaar kale qofki dilana waxaa ku waaajib ah ineey bixiso neef xoolo ah oo u,eg ugaarki oow dily, sidakucad aayada95 aad ee suuratul maa,ida
Xusuus
Xaajiga waxaa loo suneeyaa inuu cabo biyaha Zamzamka, waxaana sunno ah in isagoo taagan cabo iyo inuu ka dhergo iyo inuu niyaysto wuxuu jecelyahay oo kheyr ah adduun iyo aakhiraba.
Ziyaarada,QabrigaRasuulka (C.S.W)
Xaajiga waxaa loo suneeyaa markuu guto acmaasha xajka amaba ka horba inuu soo Ziyaarto Qabriga Rasuulka (C.S.W).
Xusuus:Ziyaarada qabriga Rasuulka (C.S.W.) kama mid aha Xajka balse waa Shey Sunno ah. Qabriga Rasuulka (C.S.W) wuxuu ku yaallaa Madiina, Xajkana waxaa lagu gutaa Mako.
Aadaabta Ziyaarta waa: Inuu yiraahdo Assalaamu caleyka yaa rasuula-laahi (C.S.W), codkiisa kor uma qaado, oo wuxuu edebsanayaa sida Rasuulka oo nool oo kale. Kadib, midigta ayuu u baxayaa qaddar hal dhudhun ah, wuxuuna salaamayaa Sayid Abuubakar (R.C), kadibna, dib ayuu u baxayaa qaddar hal dhudhun ah, wuxuuna salaamayaa Sayid Cumar (R.C).
Waxaa kale oo loo sunneeyaa xaajiga inuu soo ziyaarto qabuuraha Baqiic oo Asxaab badan ay ku duuganyihiin, wuxuu kaloo soo ziyaaranayaa Masjidka Quba, waxaa kaloo sunno ah inuu tago Ceel Ariis uuna ka cabo biyo kana weyso qaato, waxaa kaloo haboon inuu salaadaha ku dukado masjidka Nabiga (C.S.W)
تحذير DIGNIIN
Xaajiga haka digtoonaado inuu dawaafo qabriga rasuulka, waxaa kaloo reeban inuu ku dukado xijrada ama Qolka Rasuulka ku duuganyahay asigoo ula jeedo weyneyn.
Waxaa kaloo reeban, in Xaajiga dhabarkiisa ku tiirsho derbiga Qabriga, waxaa kaloo reeban, inuu masaxdo qabriga, sidoo kale, waxaa reeban inuu dhunkado, balse, aadaabtu waxay tahay inuu ka fogaado qabriga uuna u jirsado intii asxaabtu u jiri jirtay markuu noolaa.
Waxaa kaloo loo suneeyaa xaajiga haddii uu safraayo inuu masjidka ku sugootiyo labo rakaco oo sunno ah. Sidoo kale, waxaa loo suneeyaa inuu qabriga mar labaad tago uuna la yimaado salaantii oo kale, wuxuuna dhahayaa “Ilaahayow haka dhigin ziyaaradeyda oo tan ah tii ugu danbeysay oo aan soo ziyaarto qabriga Rasuulk, Ilaahayow ii celi wadankeyga anoo nabad qaba”.
DUCOOYINKA XAJKA أدعـــيـــــــــة الحــــــــج
وإذا رأى البيت رفع يديه ويقول: “اللهم زد هذا البيت تشريفاً وتكريماً وتعظيماً ومهابةً، وزد من شرّفه وعظّمه ممن حجه واعتمره تشريفاً وتكريماً وتعظيما وبراً، اللهم أنت السلام ومنك السلام فحينا ربنا بالسلام” ويدعو بما أحبّ من الدين والدنيا.ويقول في طوافه عند البيت: “اللهم إن هذا البيت بيتك، والحرم حرمك، والأمن أمنك، وهذا مقام العائذ بك من النار”.
ويُسنّ أن يقول أول طوافه: “بسم الله والله أكبر، اللهم أيماناً بك وتصديقاً بكتابك، ووفاء بعهدك، واتباعاً لسنة نبيك محمد صلى الله عليه وسلم”.
ويقول بين اليمانيين: “اللهم آتنا في الدنيا حسنة وفي الآخرة حسنة وقنا عذاب النار”. فإذا وصل إلى الركن الذي عند فتحة الحجر يقول: “اللهم إني أعوذ بك من الشك والشر والشقاق والنفاق وسوء الأخلاق وسوء المنقلب في المال والأهل والولد”.ويقول قبالة الميزاب: “اللهم أظلني في ظلك يوم لا ظل إلا ظلك، وأسقني بكأس نبيك محمد صلى الله عليه وسلم مشربا هنيئا لا أظمأ بعده أبداً”.
ويقول بين الركن الثالث واليماني: “اللهم اجعله حجاً مبروراً وسعياً وعملا مقبولا وتجارة لن تبور يا عزيز يا غفور”.
ويقول في رمله أي في الثلاثة الأولى: “اللهم اجعله حجاً مبروراً وسعيا مشكوراً وذنبا مغفورا”.
ويقول في الأربعة الباقية: “رب اغفر وارحم واعف عما تعلم إنك أنت الأعز والأكرم، ربنا آتنا في الدنيا حسن وفي الآخرة حسنة وقنا عذاب النار”
دعاء يوم عرفة: وفي الحديث (خير الدعاء دعاء يوم عرفة، وخير ماقلت أنا والنبيون من قبلي ” لاإله إلا الله وحده لا شريك له له الملك وله الحمد وهو على كل شيء قدير”.ربنا آتنا في الدنيا حسنة وفي الآخرة حسنة وقنا عذاب النار. اللهم إني ظلمت نفسي ظلماً كثيراً ولا يغفر الذنوب إلا أنت فاغفر لي مغفرة من عند وارحمني إنك أنت الغفور الرحيم. اللهم انقلني من ذلّ المعصية إلى عزّة الطاعة، واكفني عن حرامك، واغنني بفضلك عمن سواك، ونوّر قلبي وقبري، واهدني وأعذني من الشرّ كله، واجمع لي الخير. اللهم إني أسألك الهدى والتقى والعفاف والغنى”.وينبغي أن يستغفر للمؤمنين والمؤمنات في دعائه في يوم عرفة، ويكثر البكاء، لأن هناك تسكب العبرات، وتقال العثرات.
دعاء السعيفإذا رقي يقول “الله أكبر، الله أكبر، الله أكبر ولله الحمد، الله أكبر على ما هدانا والحمد لله على ما أولانا لا إله إلا الله وحده لا شريك له، له الملك وله الحمد يحيي ويميت وهو على كل شيءٍ قدير، لا إله إلا الله وحده صدق وعده ونصر عبده وأعز جنده وهزم الأحزاب وحده ، لا إله إلا الله الله أكبر ولا نعبد إلا إياه مخلصين له الدين ولوكره الكافرون ، ثم يدعو بما شاء من خيري الدنيا والآخرة.تنبيه:ولا يقبّل شيئاً من البيت إلا الحجر الأسود، ولا يستلم شيئاً إلا اليماني
وصية DARDAARAN
Qofkasto oo hesho nusqo kamid ah risaaladaan waxaan ka codsanaa in ay ii soo duceyso markay tagto amaakiinta fadliga badan leh iyo in ay sii badiso risaaladaan si ay xujayda sanad kasto uga faa’iidaysato.
Waxaa Diyaariyay: Sh.Ibraahiim Max’ud Jiisoow
Tell:0615591213.
Email: Sh.jiisoow@hotmail.com