Waxtarka Wax-akhriska = W/Q: Mustafa Beddel Cabdi

Qoraalkeenan waxa aynu diiradda ku-saari doonnaa 6 qodob oo noqon doona sidan:

1)   Tira-koobyaddii(statistics) ugu dambeeyey ee laga soo saaro wax-arkhirska adduunka.

2)   Ahmiyadda Akhrisaka,  Iyo Faa’iidooyinkiisa. oo aynu isna usii-kala fujjin  doono laba qaybood:-

B) Faa’iidada qof ahaaneed/shakhsiyeed.

T) Faa’iidada bulsheed/dawladeed.

3)   Maxay in-dheeer garadkii( intellectual)  ka yidhaahdeen akhriska ?

4)   Noocyada dadka iyo wax akhriya .

5)   caruurta iyo ku bar-baarinta wax- akhriska .

6)   Xuduud aan laga gudbi Karin ma leeyahay akhrisku?

Haddaba akhriste waxaynu xabad-xabad u guda-gelaynaa qodobadaas aynu kor kusoo taxnay, waxaan kugu dhiirinayaa inaad ila socoto.

Q.1) Tira-koobyaddii ugu dambeeyey ee laga soo saaro heerka  akhriska ee adduunka.

 Tira-koob(statistics) ay samaysay Mac-hadka cilmi-baadhista ee  UNISCO INTSTITUTE  FOR STATISTICS gu’gii ina weydaartay ee 2015 baa waxa ay ku sheegtay in 757 milyan oo kamid ah dadka waaweyn(adult ) ay illaa hadda yihiin kuwo aan waxna akhriyin waxna qorin (illiterate). 757-ka miylan waxa kamid ah 115 milyan  oo dhalinyaro ah. Nasiib darro 155-kaa miylan ee dhalinyarta ah seddex-meelood laba(2/3) waa dumar. UNISCO waxay leedahay waxa la-saadaalinayaa in 2030-ka dadkaasi noqon doonaan kuwo waxna akhriya waxna qora( literate).

Laga soo bilaabo sanaddii 2000 waxa kor u kac baaxad weyni ku yimid  awoodda wax-akhris ee dadka waayeel-ka ah( aged 15 and older) boqol-kiiba siddeetan (80%) ah heer-Caalami( globally). Laakiin marka loo yimaado waddamada saxaraha-afrika deggan iyo koonfurta iyo galbeedka Qaaradda Aasiya  wali heer-kooda wax-akhris aad buu u hooseeyaa. Waddamada ay kamid yihiin; Afgaanistaan, Maali iyo Sinigaal heerka wax-akhris ee dadka waayeelka ahi waxa uu hoos maray 50% .

Dhalinyarta ay da’doodu u dhaxayso 15—24 heer-kooda wax-akhiris waxa lagu qiyaasaa boqol-kiiba sagaashan 90% heer-caalami. Halka dhallinyarta  kasoo jeeda waddamada saxaraha-afrika lagu qiyaaso heerkooda wax-akhris 70%, sidoo kale Koonfurta iyo galbeedka Aasiya waxa lagu qiyaasaa dhallinyarta wax-akhrida 84%.

Dumarka(female)  aan waxna akhriyin waxna qorin iyagana waxa lagu qiyaasaa 63%.

Cimli-baadhis kale oo ay samaysay mac-hadka SPEAKING BOOKS oo ay ugu magac dartay Global Illiteracy sanadkii 2015 kii ayay ku sheegeen xog aan wax-badan ka geddisnayn tii ay soo saartay UNISCO.

Speaking Books waxay sheegtay  in 785 milyan oo ah dad waayeela’ aanay waxna qorin waxna akhriyin. Laakiin waxa ay la qabtaa aragtidii UNISCO ee ahayd in seddex-meelood laba (2/3) dadka aan waxna qorin waxna akhriyin ay yihiin dumar. Sidoo kale waxa uu mac-hadkani sheegayaa in shantii qofba hal qof (1 in 5) ayaan  adduunka waxna qorin waxna akhriyin.

98% ka mid ah dadka aan waxna qorin waxna akhriyin waxa laga helaa goobood:-

Koonfurta iyo galbeedka Qaaradda Aasiya, Waddamada saxaraha-afrika, Iyo Waddamo ka tirsan carabta.

Sidoo kale waxa ay shaaca ka qaaday in waddamada horu-maray qudhooda ay la kulmayaan kobac ka dhan ah dadka aan waxba akhriyin/qorin. Maraykanka in ka-badan 93 milyan oo qof ayaa ah bar-bilaw ama kaba hooseeyaa heerkooda wax-akhris.

Afrika marka si-guud looga hadlo heerka dadka wax-akhriyaa waxa uu ka hooseeyaa 60%.

Jariiradda Mental-Floss Magazine war-bixin ay daabacday bishii febraayo 2014kii ayay ku shaacisay  30-ka waddan ee dadkoodu ugu akhriska badanyahay  iyo saacadaha uu qof walba todobaadkii wax-akhriyo, waxa aynu kasoo qaadana doonaa 5-ta dal ee ugu horreeya:-

1)   India = 10: 42 toban saacadood iyo laba iyo afartan daqiiqo.

2)   Thailand = 9: 24 sagaal saac iyo labaataniyo afar daqiiqo.

3)   China =  8:00 saacadood.

4)   Philippines = 7: 36 toddoba saac iyo soddon iyo lix daqiiqo.

5)   Masar/Egypt : 7:30 toddoba saac iyo soddon daqiiqo.

Dawlad islaami ah oo aan masar ahayn, waxa ugu soo dhaw Sucuudiga oo kaalinta 10-aad ku jira. “ soomaali aaway ?”  Iyadu waxay kaalmaha hore ka gashaa qabyaalada,qaadka iyo qalalaasaha siyaasadeed.

Q.2)   Ahmiyadda iyo faa’iidooyinka laga dhaxlo akhriska.

 Si lamida sida aynaan cadceed barqo-joogta labadeena sacab ugu qarin Karin, ayaynaan u inkiri karin muhiimadda iyo dhaxalka macaan ee uu leeyahay Akhrisku. Kitaabadda ama buugaagtu waa daaqad aynu ka daawannayno caalamka iyo waxa ka soconaya. Buugaagtu waa dariiqa iyo indhaha keliya ee innagu hagaya in aynu ogaanno nolasha iyo xaqiiqooyinka innagu  xeeran. Waxaad akhriste markhaati ka tahay in aayaddii ugu horreysay ee Eebbe(SWT) kusoo dejiyay Suubane Muxammed(NNKH) ay ahayd aayad inagu baraarujinaysa jeerkaana ina faraysa akhriska. Isla-suuraddaas “ العلق “ waxay weedha amarka ah ee AKHRI ku jirtaa tiroba 2 jeer, ogow oo waa suuraddii ugu soo hordegtay hadalka Eebbe. halkaa waxaad ka dhadhansanaysaa muhiimadda uu jeeska la yahay akhrisku. Waxa kale oo aad akhriste markhaati iiga noqotaa in shaygii ugu horreeyey ee Eebbe abuurey uu ahaa Qalinka, sida Axaadiistu innoosoo warisay.  Waxaynu guda gali doonaa qodobo tilmaamaya muhiimadda iyo faa’iidooyinka akhriska.

• Ugu horreynba isaga(akhriska) iyo saaxiibkiisa dhabta ah(Qoraalka) waa furaha aqoonta.
• Akhrisku waa sababaha ugu weyn eed ku baran karto Khaaliqii ku abuurey, xaq uu kugu leeyey iyo mid aad ku leedahay labadaba. Xadiith-ka uu warinayo Xaakim waxa uu tilmaamayaa in uu  yidhi Suubane NNKH “ waxaan idiinka tagay shay, haddii aad ku dhegtaan ood ku xidhnaataan aydaan lumi-doonin waligiin, shaygaasi waa Kitaaab-ka Eebbe iyo Sunnada Suubanaha NNKH” ula-jeedkuna maaha in laabta lagu haysto kitaabka oon gacanta laga dhigin, e’ waxa looga jeedaa in aad akhridaan ood fahantaan kadibna ku dhaqantaaan.
• Nisbada wax akhrisku waa waxa kala saaray waddamada adduunka.  Ee qaar ka dhigay kuwa horumaray, qaarna kuwa hurda, qaarna kuwa dib u-dhac ku jira oo mutakhalifiin ah.
•  Ogaanshiyo/barasho: akhristuhu waxa uu ka helaa akhriska ogaanshiyaha iyo barashada wax aanu hore u ogayn oo jaahil ka ahaa.  Akhrisku waa udub-dhaxaadka aqoonta. Waa waxa qofka kala baraya shayga dhibtiisu ku jirto iyo midka dheeftiiso ka dhalaalayso.  Akhrisku waa sababta aad ku ogaanayso xaaladihii ay ku noolaayeen dadyawgii dunida guud-keeda kaaga soo hor-neefsaday. Waxa uu akhristuhu awood buuxda u leeyahay barashada shay-kasta oo uu maago. Saynis ahaayaa, dhaqaale ahaayaa, tiknoolajiyad ahaatayaa, ama taariikh ahaatayaa e’ .
•  Akhrisku waxa uu qofka ka dhigaa mid ka faa’iidaysta waqtigiisa. Waxaad ila qirsantahay akhriste in waqtigu yahay waxa ugu qaalisan ee layna siiyay, waa nimco ka mid ah nimcooyinka aynu moogannahay ee uu Eebbe innagu galladay, waqtiga waxa lagu tilmaamaa in uu yahay nolasha aadamaha.  Akhrisku waa habka ama xeeladda ugu macquulsan eed kaga qaniimaysan karto waqtiga.
•  Nolol ka geddisan tan aad ku jirto: waxa uu akhristaha wanaagsani awood u leeyahay la- noolaanshaha casri kasta. Sababtuna wax-kale ma aha ee waxa uu ka qaniimaysanayaa dhiganayaashii ay ka tageen dadyawgii casriyo hore noolaa. Dhiganaha waxa lagu tilmaamaa saaxiibka qudha ee haddaad ka caajisto aan kaa caajisayn, kaa daalayn, haddaad nacdo aan  ku nacayn, been kuu sheegeyn, sirtaada faafinayn, ku khiyaamaynayn, haddaad tuurto aan ku tuureyn.  Waakii Gabayaagii carbeed lahaa;

                                              نعم المحدث والرفيق كتاب……….تلهو به ان خانك الاصحاب

                                                لا مفشيا للسر اودعته……………. وينال منه حكمة  وصواب                                       

                             Mid kale waxa laga hayaa;

                              وخير جليس المرء كتب تفيده……………….علوما وادبا كعقل مؤيد                                   

cid aad la fadhiisato ood la shawrto waxa ugu khayr iyo waxtar badan, dhigane/buug kuu faa’iideynaya cilmi iyo adaab dhaxal gal ah sidii caqli ku toosinaya oo ku caawinaya. 

B)  Faa’iidooyinka qof ahaaneed/shakhsiyeed.

Qodobaddan aan xusi-doonnaa waa kuwo si-toos ah ula tacalluqa gudaha  shakhsiga, calaamadna u ah dadka wax-akhriya ;

• Akhlaaq:  qofka aqoonta u saaxiibka ah, aqoontaasi ha-badnaato ama ha-yaraato e’  waxa ay doorisaa hab-dhaqankiisa iyo akhlaaqiyaddiisa oo ay badanaa u dooriso docda togan. Lidkuna waa sax . oo waxa suure ah in la helo dad aqoontoodu sarrayso jaamaacado waaweyn kasoo baxay, oo shahaadooyin ixtriraam mudan sita, misana ka sooman akhlaaqda.
• Kala shaandhayn:   qofka akhristaha ah ee salka hoose diin ahaan uga dhisan, muddona akhriska iyo mawjadaha aqoonta kusoo jiray, waxa uu awood u leeyahay  kala hufi-taanka iyo haadinta afkaaraha iyo falsafadaha lagu soo weerarayo, isaga oo mar walba haaysta miqyaas uu ku cabbiro aragtiyaha sumaysan  ee sidii daadkii xaabaale doc kasta kasoo galaya.  Waxa jirta xikmad tidhaahda “akhris bilaa feker ah, waa sida cunto bilaa dheefshiid ah” .

• Kobac-maskaxeed iyo Aftahannimo : Abu- camri binu-callaa’  baa wuxuu yidhi “  haddii aan arko qof gacanta kusita buug, saaxiibkiisa lasocdaana fara-madhan-yahay, waxaan u aqoon-sadaa in kaa buugga sitaa ka caqli iyo wanaag badan yahay saaxiibkii”      mar-kasta oo uu akhriskaagu bato, waxa si-toos ah( directly proportional) u kobcaysa oo u ballaadhanaysa maskaxadaada.    Aan su’aalo yar ku weydiiyee:    waa maxay sababta laba qof oo kuu sheekeynaya aad midna hadalkiisa uga  caajisto ama aadan danaynba, halka ka kale aad  ugu dhaygagto eed dareema-yaashaada oo aadan xabad kala hadhin u amaahiso amminta uu hadlayo? Waa maxay sababta aad hebel la-joogiisa iyo la-sheekaysigiisa aad u jeclaysato, halka hebel-kalena aad ka xiisto ama aminta uu kula joogo iyo ta-kale ay iskugu kaa mid tahay?  Isku soo wada xooriyoo, waxay jawaabuhu kusoo biyo-shubanayaan; xadiga aqooneed ee labadaa qof  maan-kooda ku kaydsan oo kala geddisan.

T)  Faa’iidooyinka bulsheed/dawladeed.

Sida aynu wada ognahay bulshadu waxa ay ka kooban-tahay qofaf , qofafkaasi haddii ay noqdaan dad 70% wax qora, waxna akhriya ( literate) waxa hubaal ah in ay bulshadaasi tahay bulsho nool oo  horumarsan /horumaraysa. Faa’iidooyinka uu akhrisku u leeyahay bulshada waxa ugu tun wayn labadan;

• Xadaarad : “dawladi xadaarad yeelan mayso, illaa ay ku bixiso iibsiga kutubta qarash ka-badan ka ay ku bixiso iibsiga xanjada” Elbert hubbard. sida caadiga ah qofba qofka uu ka akhris badan yahay ayaa uu ka ogaal-badan-yahay, horumarsan-yahay kana xadaarad-badan-yahay. Sidoo kale bulshooyinka caalamka kuwada nool sida ay hadda ukala horumarsan-yihiin ee ay u kala xaddaarad badan-yihiin ayay dhab-ahaanna u kala akhris iyo aqoon-badan-yihiin. sidaa darteed waxaad yaqiin-sanaysaa in akhrisku miqyaaas u yahay  xadaaradda ummadeed.
• Kobac-dhaqaale:  tusaale ahaan-; haddii Hargeysa 70%(boqol-kiiba todobaatan)  iyo ka badan wax akhriyaan, waxa hubaal ah in dhaqaale badan kasoo xaroonnayo iibsiga buugaagta iyo agabka wax-akhriska. Bal akhriste waxa aad sawirataa; haddii uu akhrisku innoogu jiro kaalinta uu  QAAD-KU  innoogu jiro maanta, ummad side u eeg baynu noqon lahay?  Ummad heer noocee ah taagan? Ummad qaab-noocee ah u fekaraysa? Ma u malaynaysaa in aynu noqon lahayn hormuudka ay dunida kale hiigsato, mase u malaynaysaa in  magaca ay haddeerto  innoogu yeedhaan(dawladaha hurda الدول النائمه  ) ayaynu xambaar-sanaan lahayn? Aan idiin kala baxo adiga iyo sida aad uga war-celinayso weydiimahaasi lagu warsaday.

Q.3)   Maxay ka yidhaahdeen in-dheer-garadkii wax-akhriska?

Waxa aynu wax kasoo qaadan doonnaa odhaahyadii in-dheer-garadku   (  intellectual ) ka yidhaahdeen waxtarka akhriska.

1.  Jidhka bani-aadamku ma sameeyo  korniin (growing النموي)  illaa uu helo cunto, cabitaan iyo jimicsi. Sidoo kale CAQLIGU ma koro illaa uu helo AKHRIS  iyo FIKIR(التفكير).  Xikmad Jabbaaniis i ah.
2. Waqtiga ugu horreysa een akhriyo kitaab/dhigane cusub waxa aan dareemaa in aan heshooday saaxiib cusub, laakiin marka aan akhriyo mar-labaad ama seddexaad waxa aan dareemaa in aan la-kulmay saaxiib aanu hore isku naqaannay.  Oliver goldsmith.
3.  Waxa suurta-gal ah in Ilmo-yar oo kaliyaata, macallin keliyaata iyo kitaab keliyaata ay beddelaan caalamka dhan. Xalku waa aqoonta, aqoontuna waa martabada koobaad. Xajaaj binu-yuusuf .
4.  Faylasuufkii u dhashay Giriiga( greece) Aristotle baa waxa lagu yidhi;   sideed qof u xukumi lahayd? Waxa uu ugu warceliyay: waxa aan weydiin lahaa imisa kitaab baad akhriday, ama maxaad akhridaa?
5.  Murshidiintu waxa ay ku odhanayaan “ Akhri wixii ku anfacaya, anna waxaan ugu hal-celiyaa: bal-e’ intifaacso waxa aad akhrido” mufaker iyo Adiib reer Masar ah ,Cabbaas al- Caqaad.
6.  Mar kale Cabbaas waxa uu yidhi “ in aad  seddex jeer akhrido hal-kitaab oo fiican ayaa ka faa’iid iyo waxtar badan, in aad seddex kitaab oo wan-wanaagsan akhrido.

v Dhiganayaashu waa macdan  u kaydsan caalamka  , isla-jeerkaana waa dhaxalka ugu qaalisan ee jiilal iska dhaxlaan.  Henry David Thoreau.

Q.4)   Noocyada dadka iyo akhriska.

Dadku waa dhawr qaybood, oo kala  cuddoon;

• Koox aan waxba akhriyi aqoon(illiterate).
•  Kuwo akhriya yaqaan(literate) laakiin mashquul sheegta.
• Kuwa buugta guryaha ku qurxista , haddana aan garanayn buugta u yaalla guriga waxa ay ka hadlayaan iyo waxa ay kala yihiin-toona.
•  Kuwa guryaha maktabad ku haysta, kaliya waxa ay yaqaanaan cidda qortay iyo waxa ay ka hadlayaan si ay iskugu eegaysiiyaan kuwa wax ka fahansan balse xaqiiqda aan gudaha ugu dhaadhicin buugta.
•  Kuwa buugga ay arkaan ee yara qurux-sanba iibsada , balse aan waqti siin akhriskiisa.
•  Kuwa haysta buug, akhriya,  balse’ aan aqoon sababta uu akhrinayo.
•  Iyo kuwa sidoo kale haysta oo akhirya, walibana ay u dheertay in ay  wax-naqdin karaan, buugta ay akhrinayaanna kasoo saari kara meelaha sheeka barallayda ah( weak points)  iyo meelaha lidka ku ah ee (strong points).

Q.5)   caruurta iyo ku bar-baarinta wax- akhriska .

waxyaabaha ugu adag ee  Aabaha iyo Hooyadu waajahaan waxa kamid ah  barbaarinta iyo tarbiyadda caruurta. Xaqiiq dhibteeda iyo wel-wel-keeda ayay leedahay. Mid kamid ah aqoonyahannadii ku xeeldheeraa cilmu-nafsiga (psychology) ayaa isaga oo ka hadlaya sida ay u adagtahay barbaarinta caruurtu waxa uu yidhi; “ guur-kayga ka hor waxaan haystay oo ii qorshaysnaa lix (6) aragtiyood oo lagu barbaariyo caruurta. Balse hadda waxaan haystaa lix(6) caruur ah, mana hayo aragti kaliya oo aan ku barbaariyo” waad dareemaysaa sida ay u adagtahay barbaarinta caruurtu . faa’iidada ay ka dhaxlaan caruurtu akhriska waxa kamid ah;

• Kobac-luuqadeed; akhriska ay akhirayayaan sheekooyinka waxa ay u sahlaysaa barashada luuqadaha. Waxay ka helayaan tababar iyo xirfad luuqadeed oo ayna haysan caruurta dhigooda ah ee dhagaysta sheekooyinka balse ka- arradan  akhriskooda.
• Kobac-hal-abuurnimo iyo curin ; ma jiro akhriste aan awood u lahayn curinta ama tacbiirka , maxaa yeelay akhrisku waxa uu siinayaa kelimaad badan(vocabulary ) oo u sahlaya tacbiirka.  Ilmaha kale ee isagu sheekooyinka dhugta een dhaayaha saarin, awood buuxda uma laha curinta ama tacbiirka.
• Sawir-Khiyaal-kooda oo kobca; waxa kala duwan khiyaalka aad sawiranayso  marka aad sheeko dhagaysanayso iyo marka aad akhriyayso. marka aad akhriyayso waxa aad sawiranaysaa khiyaal ka macaan oo ka xeeldheeer ka dhagaysiga.

Sidee caruurta  loogu bar-baarin karaa wax-akhriska?

waxa suurta-gal ah inaad caruurta ku tarbiyayso akhris cuddoon haddii aad raacdo tallaabooyinkan:

•  go’aan qaadasho: wax-walba oo la qabanayaa kama soo hadho go’aanka aan noq-noqoshada lahayn(القرار القاطع), camal kasta ood ku dhaqaaqayso waxa bud-dhig u ah nooca go’aan ee aad qaadato. ugu horreynba haddii uu waalidku qaato go’aan ah in uu baro oo ku tarbiyadeeyo ubadkiisa wax-akhriska, waxa hubaal ah in uu ka midha dhalinayo hadafkiisa.
• Wacyi-galin: ku wacyi-gali ugana xog-warran caruurta faa’iidooyinka laga dheefo akhriska. Waxaad samayn kartaa siyaasad ah ‘ inta aad sheeko buug ku qoran uga sheekayso, marka ay halka u macaan marayso, eed aragto in ay kugu dhaygag-sanyihiin, in aad uga aamusto, ood tidhaahdo intii ugu xiisaha badnayd baa hadhay, ee buugga marfashka saaran ka akhrista’ waxaad arki iyagii oo buugga u kala dheeraynaya.
• Tus caruurtaada in aad adigu qabanayso shaqada aad u tababaraysid: waxa lagaaga baahanyahay in aanad ku wacyi-galin uun wax-akhris ee aad tusto adigu sida wax-loo akhriyo. Waqtiyada aad firaaqada tahay la-dhex-fadhiiso buuggaaga, u dhiib iyagana kuwooda, akhris wada jir ah sameeya.
• U samee waqti u gaar ah wax-akhriska:  sida caadiga ah caruurtu ma haleelaan ama waqti uma helaan wax-kasta oo ayna xiisayn. Wax-kale iska daaye, daqiiqado uma helaan soo hagaajinta  sariiraha ay ku hurdaan.  Sidaa caksigeeda , waxa ayna waqti u waayin wax-yaabaha ay xiiseeyaan sida; daawashada Tiifiga, la sheekaysiga, la ciyaaridda iyo waqti la-qaadashada saaxiibadood.  Sidaa darteed waxa lagaaga baahan-yahay marka koobaad in aad u maamusho una- qaabayso waqtigooda, sidoo kale waxa lagaaga baahan-yahay in aad akhriska uga dhigto mid ka –mid ah waxyaabaha ay sida gaarka ah u xiiseeyaan, si ayna waqti ugu waayin.
• U keen buugta ay xiiseeyaan:  buug kasta ood tidhaahdo akhriya, in ay akhriyaan qassab ma aha, laakiin waxa qassab ah midka ay ku yidhaahdaan waanu doonaynaa in ay helaan. Tusaale ahaan; mid baa wuxuu jecelyahay buugta sawiro gaacmeedka lagu sawiro, waqtigiisa waxa uu ku qaataa sawiraddaas iyo sida uu u keeni lahaa ama u sawiri lahaa kuwo lamid ah. Adna waa in aad usoo iibiso ood u keento buugta noocaas ah,  oo aanad udiidin, si aanu firdhad uga qaadin wax-akhrisba.
• U kaxee goobaha wax-akhriska: xikmad carbeed baa waxay tidhaahdaa “ waxaad ku garaadsataad ku gadhay-sataa”  ilmuhu kolba deegaanka uu ku barbaaro sida uu u eegyahay ayuu isna u eegaadaa. Waxa laynooga baahanyahay in aynu u kaxaysanno goobaha wax-akhriska (libraries).  si uu ugu barbaaro deegaan tacliimeed iyo wax-akhris.

 waxaan sii daba socdaa qolyahaa cilmu-nafsiga e’, marka ay ka hadlayaan korriinka caruur-nimada (النمو الطفولة)  waxa ay u qayabiyaan afar “4” mar-xaladood.

1)    Mar-xaladda Caruur-nimada yar :  waa mar-xaladda u dhaxaysa marka uu ilmuhu dhasho illaa uu ka socod-barannayo. Waxay ku tilmaamaan mar-xaladdan in aanu ilmuhu awood u lahayn samaynta waxa uu doono, ee uu u-baahanyahay xanaanayn weyn.

2)   Mar-xaladda Caruur-nimada hore:  waa mar-xaladda ay ilmaha da’diisu u dhaxayso  laba sanno illaa lix sanadood(2—6).  Mar-xaladdan ilmuhu waxa  uu bilaabaa in uu ictimaado naftiisa marka uu waajahayo arimaha u fud-fudud/sahlan, waxa uu qaadanayaa go’aamada sahlan . mar-xaladdan waxa si degdeg ah u  kora(quick growing) jidhkiisa iyo qaab-fikirkiisa. Waxa uu noqdaa mid si degdeg ah u baranaya waxyaabaha ku xeeran, magac ahaan iyo muuqaal ahaan labadaba, waxa uu sidoo kale bilaabaa in uu su’aalo ka keeno waxyaabo badan oo ku xeeran.

3)   Mar-xaladda caruur-nimada dhexe :  waa mar-xallada ay ku biiraan goobaha wax-barasho(مرحلة دخول المدرسة) mar-xaladdan da’da ilmuhu  waxa ay sida caadiga ah ka bilaab-mataa sanadka todobaad “7” illaa  laga gaadhayo mar-xaladda doobnimadda (المراهقه مرحلة) . xaaladdan ilamaha jidhkiisa iyo garaad-kiisuba way kobcayaan, waxa uu la kulmayaa oo uu la-fal-galayaa saaxiibo cusub, oo ay fasallada wax-barasho isku barannayaan.

4)   Mar-xallada qaan-gaadh-nimadda: xaaladdani waxa ay ka  bilaab-maysaa marka uu ilmuhu caga-cagaynayo sanadka Siddeed iyo tobnaad (18). Mar-xaladdan waxa ay ku tilmaamaan mar-xaladda ugu saamaynta badan uguna adag ee uu ilmuhu soo maro. Xaaladdan waxa kusoo faruur-ma baahiyo aanu hore u qabin. Muddada uu ku jiro xaaladdan(المراهقه) waxa uu  doonaa in uu ka madax-bannaanaado qoyskiisa, waxa uu bilaabaa korniin mur-qaha iyo jidhka ah, sidoo kale waxa is-beddel ku dhacaa codkiisa, oo waa uu doob-dillaacsadaa.

Arigtayda marka aan ku eego seddex-da “3” mar-xaladood ee hore ilmaha waa la-jihayn-karaa, samaan iyo silloonaan-ba waa loo-jeedin karaa. Waayo ? Waa mar-xaladaha uu ku jiro guntiga waalidka  ee uu qaadannayo wixii aad farto kana tagayo wixii aad ka reebto. Waa xaalado aad uga faa’iideysan karto ku bar-baarinta samaha  iyo akhriska. Mar-xaladdan u dambaysay ee qaan-gaadh-nimadu(مرحلة المراهقة) waa ay dhib badan tahay, oo way adagtahay sida aad u beddesho dabeecaad-ka  ilmaha, sababtoo ah waxa uu isku arkayaa in uu yahay mar-walba kan saxsan.

D.Ibraahim  Alfiqi baa waxa uu ku sheegayaa  kitaabkiisa “ wadada guusha/ the path of  succes”     ( laga bilaabo waqtiga  dhalashadda ilmaha  illaa laga soo gaadhayo mar-xalladda doobnimada  waxa maskax-dooda  loo-soo diraa (180,000 / boqol iyo siddeetan kun) oo ah fariimo  lid ku ah   < رسالات سلبية > ).  Sidaa darteed baa waxa aynu aragnaa in caruur badan oo khaladaad samaynaysa ay u arkaan in ay samaan iyo saxnaan sacabka saareen. Sabab la taculluqda fariimahaas awgood.

Q.6)   Xuduud aan laga gudbi Karin ma leeyahay akhrisku?

Haddii aan sii waadixiyo weydiinta, waxa aan uga jeedaa uun; ma jiraan dhiganayaal dadka laga ilaalinayo  akhriskooda, oo bahalo-galeen ah ?

Culimadda Islaamka kuwo ka mid ah  baa waxa ay qabaan in aan la-akhriyin kitaab kasta. Iyagoo ku sababaynaya in ay jiraan kutub ka hadlaysa afkaaro sumaysan, kuwo ka hadlaya durinta iyo duminta Islaamka iyo kuwo shaki-galinaya caqiidada qofka muslinka ah.

Anigu se’  shakhsi ahaan waxaan aaminsanahay in wax-kasta la akhri karo, xattaa haddii uu ka hadlayo duminta Islaamka, waanad ka faa’iidaysanaysaa!   Aqoontu waa seef laba af-le, iyada ayaa samaan iyo silloonaan-ba loo-adeegsan karaa. Waxa aad akhrinayso adiga ayay kugu xidhantahay sida aad u adeegsanayso.

Laakiin waxa aan shardi uga dhigay in qofka akhrinaya  buugaagta falsafaddaha noocaas ah gudbinaya, in laga helo laba arimood:-

1)   in uu ahaado mid seeska hoose diin ahaan iyo dhaqan ahaan ka dhisan.  oo aanay dabaylaha falsafaddu asqaynayn,  awoodna u leh naqdinta iyo hagitaanka waxa uu akhrinayo.

2)   sidoo kale waa in uu yeeshaa marjic iyo meel uu ku kalsoonyahay, oo ah Kitaab Eebbe iyo Sunnada Suubanaha NNKH. Kitaabka Qur’aanku waa kitaabka keliya ee nusqaan iyo siyaadoba ka dhawrsoon, marjic lagu noqdo oo qof muslin ahi ictimaadona isagaa ugu horreeya, waxa soo raaca waa Sunnada Nebiga.

Labadaa shardi qofkii laga helo, ma garanayo sabab looga gamca-duubi karo akhriska buugga uu janto. Muhiim ma aha in dadka sas iyo baqe laga qaadsiiyo buugta falsafaddaha qaldan gudbinaya se’ waxa muhiim ah in lagu dhiiriyo qofkii oo waliba la-faro in uu sheeka-baralleyda iyo gol-jilicda  uu qorahaasi leeyahay naqdin iyo gorfayn ku samayeeyo.

Nabadgelyo.

Tixraacyo:-

1)     عبدالله بن جارالله بن ابراهيم   “ اهمية القراءة وفوائدها ”

2)   “99 Ways To Get Kids To Love Reading”  Mary Leonhardt.

3)      ابراهيم ا لفقهي   د.” مهالرات القراءة“

Dhammaad 

 

W/Q: Mustafa Beddel Cabdi

Hargeysa, Soomaalilaan

Email: beddel112@gmail.Com

Facebook: Mustafa Beddel